بسمه تعالی

   مقدمه

اگر هدف از تاسیس حوزه  همانطور که  در مقاله ی« پیش در آمدی بر طرح جامع زیّ طلبگی»  با عنوان ««نگاهی به نظام تعلیم و تربیت حوزه های علمیّه »»،  “اهداف ، پیشینه ،ساختار”  گذشت  و در پاره ای  از احادیث به آن اشاره شده بود : ساختن و به تعبیر دقیقتر آفرینش یا زایش  عالم عامل ناطق باشد،  و به تعبیر برخی دیگر از روایات هدف “احیاء امر آل طه ” باشد ،برای رسیدن به این هدف چند نکته و اصل اساسی لازم است، مورد توجه قرار گیرد:

1. تهذیب و تربیت بدون تردید، امری دفعی و به صورت یک‏‎باره یا جذبه ،در میان اکثر انسان‎های معمولی پدیدار نمی گردد،  بلکه امری است که به صورت آرام و تدریجی وپلّه ای ،تکوین می یابد.حتی برای عارف مجذوب هم ،پس از جذبه ،حرکت وبه پیش رفتن یک ضرورت است از این رو آن را سلوک می‎نامند و یا به آن منازل می‎گویند. چون فرد سالک، قدم به قدم و گام به گام، یکی پس از دیگری، منازل و مراحل را باید طی کند تا به مراحل مطلوب تعالی پیدا کند.
2. برای ساخته شدن آدمی و رشد و تعالی ارزش‎های انسانی؛ واژه‎های مختلفی احیاناً به کار می‎رود؛ همچون: ادب، اخلاق، تهذیب، تربیت، تزکیه، تقوی، عدالت ،عرفان و شهود و فناء فی الله و غیره ولی هر یک از این واژگان معنی و محتوایی را ارائه می‎دهد و ویژگی و لوازم و شرایط و آثاری دارد که آن را با دیگری متفاوت می‎کند، اگرچه بعضی از این مفاهیم ملازم مفهوم دیگر محسوب می‎شود و یا اگر یکی محقق شد، دیگری هم از باب «چو صد آمد نود هم پیش ماست» محقق خواهد بود.

تحقیق و بررسی تفاوت این مفاهیم اگرچه هدف از این طرح نیست ، و در مباحث نظری و عملی و مدرسه ای لازم است به این مباحث پرداخته شود، ولی در این مجال به عنوان مقدّمه‎ی طرح جامع برنامه‎ریزی اخلاق و تربیت حوزه، می‎توان این اشاره را داشت که:

ادب آنچنانکه از معنای آن استفاده می‎شود، هیئت زیبا و پسندیده­ای است که طبع و سلیقه وسرشت آدمیان اقتضاء می‎کند هر عملی و رفتار که در برابر دیگری اانسان  سر می‎زند، خواه اعمال عبادی و دینی باشد و خواه رفتارهای عرفی و اجتماعی، بر طبق آن هیئت زیبا انجام شود. به عبارت دیگر ادب عبارت است از حسن و ظرافت  و زیبایی عمل و رفتار. ولی نکته‎ی مهمّ در اینجا آن است که در تطبیق این مفهوم اصلی از ادب  بر مصادیق گوناگون آن، میان فرهنگ‎های مختلف و اقوام و ملل و ادیان و مذاهب در مناطق گوناگون جهان، بسیار تفاوت هست . از جهت اینکه در تشخیص کار نیک از بد، فرهنگ‎ها  و عقاید متفاوت و گوناگون انند. بنابراین انسان‎ها در معنای ادب و اینکه هیئت زیبایی است که رفتار آدمی باید بر طبق آن پدید آید، با هم تفاوتی ندارند ولی در مصادیق آن بر طبق باور و اندیشه و مذهب و تربیت اجتماعی، آداب هم گوناگون می‎شوند. در نتیجه ادب صفت و بیان‎گر ویژگی رفتار و عملی است که آن را متصف به با ادب یا بی‌ادب می‎کند.

بر اساس آنچه در معنای ادب دیدیم، آشکار می‎گردد که چون ادب امری نسبی است، بنابراین در حوزه لازم است؛ طلبه و دانش‎پژوه علوم اسلامی مؤدّب به آداب باشد ولی هدف، آن آدابی است که در متن اسلام مورد توجه قرار گرفته است. اسلام برای سر تا پای زندگی را برنامه دارد تا آدمیان را با ادب تربیت کند و آنها را از سلوک فردی و شخصی تا سلوک اجتماعی و در روابط با دیگران، و بالاخره تا سلوک عبادی و نیایش با حضرت حقّ جلّت عظمته، رفتارشان را در هیئتی ظریف و زیبا تنظیم و در معرض دید دیگران نمایند. اینکه در اسلام از آداب لباس، آداب حمّام، آداب خواب، آداب بیت‎الخلاء، آداب غذا خوردن، آداب راه رفتن، آداب منزل، آداب رفتار با حیوانات، تا آداب عبادات مثل: غسل و وضوء و تیمم و نماز و روزه و حج و آداب دعاء و غیره تا آداب ازدواج و همسرداری و معامله و خرید و فروش تا آداب درس و حضور نزد استاد و مطالعه تا آداب مسجد و مدرسه و غیره،

سخن گفته شده است، همه برای آن است که رفتار آدمیان بر طبق تربیت الهی اسلام، در تمامی این امور به  هیئتی زیبا و حسن جلوه کند و موجب جذب و خوش‎آمد و گرایش دیگران  بر طبق فطرت الهی آنان شود. از این رو ست که  انبیاء الهی، مؤدّب به ادب الهی می‎باشند و برترین و بهترین ادب را دارا می­باشد.

بنابراین اولین مرحله از رسالت حوزه برای تربیت عالم اسلامی نمونه و الگو برای جامعه که  متصف به آداب اسلامی در تمامی ابعاد فردی  و اجتماعی انسان و از جهات گوناگون عبادی ،شخصی خانوادگی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی وغیره، باشد آن است که اوّلاً دست‎اندرکاران و مدیران و اساتید حوزه خود مؤدّب به این آداب باشند؛ ثانیاً این آداب را اول در سلوک و عمل رفتار و دوم با تعلیم به طلبه آموزش دهند؛ ثالثاً با برنامه از طلبه خواسته شود تا این آداب را  فرا گیرد و درعمل به اجرا درآورد.

براین اساس است که طرح جامع تربیتی- اخلاقی پیش­رو، برای سطوح مختلف تحصیلی در حوزه از سطح2 تا سطح 4 و سطح 5 ،تنظیم گردیده است.

ü      ضرورت

اگرچه ادب واخلاق وتربیت جزء پیکره­ی حوزه وستون فقرات آن به شمار می­رود؛ ولی پیروزی انقلاب اسلامی و تأسیس جمهوری اسلامی برپایه­ی آموزه­های قرآن و معارف اهلبیت علیهم‏السلام، توجه خاص و ویژه­ به برنامه­های تربیتی وسلوک رفتاری طلاب حوزه علمیه را به یک ضرورت بسیار مهم درعصر حاضر تبدیل کرده است که بی­توجهی به آن، آثار زیانبار و جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت.

ü      هدف

هدف از طرح جامع پیش رو ارائه برنامه­ی کامل و شامل آداب اسلامی برای سلوک رفتاری  طلّاب در ابعاد مختلف تربیتی، اخلاقی برای تمامی سطوح علمی  حوزه ی علمیه  بر طبق کتاب و سنّت و آموزه های الهی می باشد.

بی تردید طبق روایات اهلبیت علیهم السلام تربیت (عالم نافع مستعمل لعلمه) هدف از تاسیس حوزه علمیه است و یکی از اضلع سه گانه­ی این شرح وظیفه، پرورش انسانهای عالمی است که علم خود را مقرون به عمل می کنند. بدیهی است تربیت چنین عالمان و دانشمندان فرزانه و مهذّبی، بدون برنامه مدوّن، در عصر حاضر که عصر برنامه ریزی و مدیریت امور بر طبق برنامه­های جامع و دقیق است، امکان پذیر نخواهد بود.

ü      نگاهی اجمالی به طرح

در هر مرکز علمی، آموزشی، جدایی آموزش از ادب و  تربیت یک اشتباه جبران‏ناپذیر است ولی ضرورت توجه به معارف نظری و اخلاق عملی و سلوک رفتاری دانش­پژوهان به‏ویژه در مراکز حوزوی که رسالت پیامبران را بردوش دارند و توجه به مقوله تزکیه و تربیت نفسانی و اندیشه­های ناب و عاری از شبهات مخاطبان، به خصوص پس از انقلاب اسلامی یک فریضه بی‏بدیل است. چراکه پیوند حوزه با مقوله سیاست و قدرت و ورود به این عرصه لغزشگاه خطیری است که تا آدمی به مرحله‏ای از ادب ربّانی و قوّت روحی و اقناع باطنی و کمال اخلاقی دست نیافته و سلوک شرعی را طی نکرده باشد، نمی‏تواند خود را از لغزش حفظ کند و آسیب و فساد این لغزش متوجه تمامی جامعه خواهد بود.

به طور کلی، آموزش و پژوهش و اخلاق و تربیت را در برش‏های طولی مجزّا از هم  دیدن آن‏چنانکه در مراکز علمی مدرن و سکولار شاهدیم، یک خطای راهبردی است. در ساختار و سنت‏های دیرینه حوزه­های علمیه درطول تاریخ،  عنصر آموزش، پژوهش و پرورش اخلاقی از هم جدا نیست و این سه عنصر در یک ترکیب درهم تنیده و غیر قابل تفکیک ازهم، در طول قرن های متمادی به نقش آفرینی پرداخته اند. هم‏چنانکه نمونه‏های آن در اسوه‏های گرانقدر معاصر، همچون امام خمینی و علامه طباطبایی قدس‏سرّهما و… به خوبی مشاهده می­شود. سنّت دیرینه­ی حوزه در یک نظام هماهنگ این سه بعد را در راستای تربیت عالم ناطق مستعمل لعلمه ازهم تافته­ی جدا بافته نمی انگارد؛ بلکه ساختار و نظام آموزشی و استاد و متن، همه را در راستای پاسخگویی  به هرسه بعد از ابعاد لازم  برای عالم دینی مشاهده می­نماید. در یک کلام تربیت عالم اسلامی، متّقی و مفید که پاسخگوی نیاز زمان خویش است و درعین حال هیچ نوع سکولاریزم فکری یا رفتاری در او مشاهده نمی­شود،  به عنوان شاخص هدف‏گذاری می­شود.

درطرح پیشنهادی پیش رو، درکنار برنامه های آموزشی و پژوهشی حوزه که درجای خود تدوین شده است، برنامه­های تربیتی، اخلاقی شامل انس با قرآن و احادیث و سیره­ی امامان و نحوه­ی سلوک عالمان ربّانی و انس با دعا و زیارت، به طور مدوّن پیشنهاد شده است. گفتنی است این طرح به عنوان برنامه­ای عام، نیازمند آیین نامه­ی اجرایی است تا هرمدرسه و حوزه­ی علمه­ا­ی به اقتضای شرایط خود از جهت کمیّت و کیفیّت، فرهنگ، زبان، جنسیّت، برنامه­ی اجرایی این طرح جامع را تدوین کند.

• برنامه تربیتی اخلاقی سطح2
• آشنایی با آداب اسلامی مربوط به زندگی روز مرّه همچون:خوابیدن،غذا خوردن،لباس پوشیدن و….در حدّ سطح 2
• تلاوت روزانه نیم جزء قرآن کریم همراه با تأمّل اجمالی در برخی از مفاهیم و آیات.
• مراجعه روزانه حد اقلّ نیم تا یک ساعت به مجامع روایی، کتب اخلاقی و سیره معصومین علیهم‏السلام و زندگی­نامه­ی علماء­ ربّانی به انتخاب دانش پژوه طبق برنامه مدوّن.
• داشتم طهارت برای شرکت در جلسات درس، مباحثه و رعایت زیّ مناسب از جهت لباس و آرایش سر و صورت در محیط حوزه و بیرون از آن.
• اهتمام نسبت به پوشیدن عباء در محیط درس.
• انجام فرائض ظهر و عصر و مغرب و عشاء در اوّل وقت وبا شرکت در نماز جماعت.
• تلاش در انجام نماز صبح در اول فجر.
• انجام برخی از نوافل از جمله نافله صبح و مغرب و عشاء.
• ارتباط مستمر با کتب دعا بویژه مفاتیح الجنان.
• قرائت روزانه برخی از ادعیه مختصرمثل دعای روز و تعقیبات.
• قرائت روزانه­ی زیارات کوتاه مثل امین الله وزیارت عاشورا وآل یاسین
• اهتمام خاص به توسل به حضرت سیدالشهداء علیه‏السلام.
• توجه برنامه­ای و روزانه به حضرت بقیه الله عجل‏الله‏تعالی‏فرجه‏الشریف
• خواندن برخی از زیارات و دعاهای مختصر مرتبط با آن حضرت مثل دعای فرج یا دعای عهد
• پرداخت صدقه برای آن حضرت علیه السلام.
• تشویق و مساعدت و همکاری برنامه­ای برای رفتن طلاب به تبلیغ در ایام تبلیغی مثل محرم و صفر و ماه مبارک رمضان.
• شرکت دادن طلاب درامور اجتماعی- فرهنگی مثل جهاد سازندگی، راهیان نور، کمک به حوادث غیر مترقبّه مثل سیل و زلزله و…

تذکرات:

• برنامه‏های تربیتی- اخلاقی فوق‏الذکر داوطلبانه و به صورت اقناعی با پیگیری مدیریّت مدرسه واولیای امر و تحت اشراف  معلّم و مربّی اخلاق  انجام  می­شود.
• تربیت متوازن اخلاقی، علمی، سیاسی و اجتماعی و جسمانی و بالا بردن بصیرت و قوّه­ی تحلیل حوادث جهانی هدف است.
• توجه به معضلات و مشکلات روحی ومادّی طلاب و شرایط خانوادگی و مسأله ازدواج ایشان مورد اهتمام است.
• تربیت بدنی و آموزش‏هایی مثل شنا و تیراندازی و انجام فعالیت‏هایی مثل پیاده‏روی، نرمش، کوه‏نوردی و ورزش‏های رزمی مناسب نیز طبق برنامه، مدّ نظر می­باشد.
• تقویت وتربیت روحیه عزّت نفس، تواضع واخلاص، ساده‏زیستی، زیّ طلبگی، شجاعت، همکاری اجتماعی، دستگیری و کمک به دیگران از رویکرد های اساسی برنامه‏ها می­باشد.
• به عنوان یک سیاست کلّی، برنامه­‏های آموزشی، پژوهشی و تربیتی در یک هندسه سه ضلعی منظم و مرتبط نه به صورت سه جزیره منفصل و بیگانه از یکدیگر پیگیری می­شود.